Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu

Srpski narod je kroz svoju istoriju bio izložen brojnim stradanjima: masovne  seobe, prirodne katastrofe, velike epidemije, glad i ratovi odnosili su brojne živote.
Ne tako retko, velika stradanja bila su posledica udruživanja ovih događaja, samim tim  su i žrtve bile brojnije.

U našoj zemlji 21. oktobar se (počev od 2012. godine) obeležava kao Dan sećanja  na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu. Broj registrovanih žrtava (pre svega  civilnih) po logorima i stratištima ponekad je nedovoljno precizan. Nas, potomke  generacija koje su položile svoje živote u Drugom svetskom ratu, brojke obavezuju da ih  se sećamo ne samo na ovaj dan, nego da njihovu žrtvu ugradimo u svoja razmišljanja o smislu i vrednosti života. Svaka žrtva nije bila samo običan broj u zbiru stradalnika  – bile su to pre svega ljudske sudbine, njihovi snovi i nade, bili su to očevi, majke, braća, sestre, prijatelji, značajni umetnici, vredni ljudi. Neki od njih bili su samo deca na početku mladosti i u smrt su otišli zajedno sa svojim profesorima na  najvažnijem času časti i patriotizma.

Tokom leta 1941. godine u Srbiji se rasplamsao ustanak, a okupator je već od septembra počeo da sprovodi mere na osnovu kojih je ubijano 100 talaca za jednog ubijenog nemačkog vojnika. Da bi zaplašio narod i pokazao odlučnost u svojoj nameri, nemački okupator je sprovodio odmazde nad civilnim stanovništvom po srpskim gradovima: u Kraljevu je polovinom oktobra streljano oko 3.000 ljudi (u Spomen-parku „14. oktobar“ poimenično je upisano 2.190 osoba). Kragujevac je 20. i 21. oktobra 1941. godine bio poprište najstrašnijeg zločina, jer su pored talaca streljana i deca (60 gimnazijalaca i 134 maloletnika koji nisu pohađali u školu). Prema podacima istoričara i kustosa Muzeja „21. oktobar“ Staniše Brkića, koje je naveo u svojoj knjizi „Ime i broj“ (objavljenoj 2007. godine), broj streljanih u Kragujevcu u okolnim selima tih oktobarskih dana iznosio je 2.796 lica. Naslov ove knjige šalje snažnu poruku da je svaki broj u ovom masakru imao svoje ime i da svako to ime zaslužuje sećanje, koje će u nama probuditi najplemenitija osećanja koja su vezana za ljudske sudbine. Masovna stradanja srpskog stanovništva svakako su bila najbrojnija u logorima. Već 28. oktobra 1941. godine otvoren je logor Staro sajmište u koji su dovođeni Jevreji, Romi, Srbi (pripadnici pokreta otpora, komunisti i pripadnici masonske lože u Srbiji). Podaci govore da je oko 10.000 srpskih civila i partizana stradalo u ovom logoru i da su zajedno sa ostalim ubijenim zatvorenicima pokopani u Jajincima. U logoru na Banjici prema autoru knjige „Teror i zločini nacističke Nemačke u Srbiji 1941-1945“ Venceslavu Glišiću (objavljenoj 1970. godine), stradalo je 3.849, a prema Knjizi pritvorenika 4.286 lica. Mesto najvećeg stradanja civilnog stanovništva (uključujući žene i decu) na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske (NDH) bio je logor u Jasenovcu. Ivo Goldštajn, u svojoj knjizi „Jasenovac“ (objavljenoj 2019. godine) govori o nepotpunom spisku u kome je poimenično upisano 83.000 žrtava, uz dodatak da ih je bilo još najviše 20% koji nisu registrovani. JAVNA USTANOVA SPOMEN-PODRUČJE JASENOVAC navodi da je ukupan broj žrtava u ovom logoru iznosio 83.145 i da je od tog broja 47.627 žrtava bilo srpske nacionalnosti. Među srpskim žrtvama bilo je 21.738 muškaraca, 13.206 žena i 12.683 deteta). Član Državne komisije sudskih antropologa Srboljub Živanović navodi da je u koncentracionom logoru Jasenovac stradalo ukupno 700.000 ljudi (od kojih je Srba bilo 500.000).

Na ovom mestu treba istaći nesebičan, humanitarni rad Diane Budisavljević, austrijanke poreklom, koja je u vrlo složenim i opasnim okolnostima spasavala, pre svih srpsku decu iz ustaških logora u NDH. Od ukupno 15.336 dece koje je uspela da izvede iz ustaških logora, rat je preživelo njih oko 12.000. Ovo njeno delo predstavlja najsvetliji primer ljudske požrtvovanosti i hrabrosti koje je ekranizovano filmom o njoj. Podaci o ukupnom broju stradalih lica u bivšoj Jugoslaviji od 6. aprila 1941. godine do 15. maja 1945. godine koje je objavio tadašnji Savezni zavod za statistiku potvrđuju da ih je bilo 657.101 (od kojih je 392.775 lica bilo srpske nacionalnosti).

Svaka žrtva – popisana u zvaničnim podacima, ili ona koja nije registrovana, vredna je sećanja. Mesta stradanja i mučenja treba da budu dostojanstveno obeležena i kao takva podsećaju nove generacije na najvišu cenu koju je srpski narod platio za svoju slobodu.

Milan Lalić