Dan primirja u Prvom svetskom ratu

Prostor Evrope je u XX veku bio poprište na kome su se odigrala dva svetska rata. Prvi svetski rat na teritoriji Srbije započeo je 28. jula 1914. godine i trajao je do 3. novembra 1918. godine. Istoričar Dejan Ristić navodi da je prva žrtva na našim prostorima bio Dušan Đonović, učenik beogradske Trgovačke škole koji je poginuo od austrougarske granate. Ova nedužna žrtva je samo jedan podatak u nizu od 15.000.000 ljudi – koliko se smatra da je poginulo u ovom, do tada prema broju žrtava nezapamćenom ratovanju, razaranju gradova i ubijanju civila.

Srbija je u Prvom svetskom ratu izgubila gotovo trećinu svog stanovništva (poginulo je između 1.100.000 i 1.300.000 vojnika i civila). Srazmerno ukupnom broju stanovnika, Srbija je u ovom ratu podnela najveće žrtve među saveznicima, a zbog nadljudske hrabrosti i požrtvovanosti i vojske i naroda tokom rata, bila je hvaljena i slavljena od zemalja saveznica i pobednica u Prvom svetskom ratu, kojima je i sama pripadala.

Povlačenje srpske vojske preko Albanije (vrhunac ove operacije bio je od 25. novembra do 21. decembra 1915. godine), označen je kao nadljudski podvig. Boravak naše vojske na ostrvima Krf, Lazaret i Vido do aprila naredne (1916. godine) bio je tek predah u ratovanju i pokušaj da se vojska okrepi, izleči i da se pripremi za odlučujuće bitke koje su je čekale.

Na Krfu se tada našlo 151.800 vojnika i civila, koje je pored iscrpljenosti i gladi sustigla i bolest (tifus). Orgoman broj žrtava u vojnim i civilnim redovima najpre je bio polagan u zemlju, ali je kasnije zbog nedostatka prostora spuštan u Jonsko more. Ta, „Plava grobnica“, postala je mesto njihovog večnog počivališta. Ostrva Krf i Vido i danas inspirišu generacije ljudi koji baš na tim mestima odaju dužnu počast ovim žrtvama. U Mauzoleju-kosturnici koja je podignuta srpskim žrtvama na ostrvu Vido nalaze se 1.232 kasete sa kostima ratnika čiji je identitet bio poznat, a njihova imena i prezimena su zapisana na mermernom zidu. Kosti 1.532 nepoznata ratnika sahranjena su u dva spoljašnja bočna kamena bunkera. Potresno je kada posetilac ovog kompleksa, među kojima sam lično bio dana 29. aprila 2018. godine, čita imena stradalnika među kojima se nalazi po nekoliko imena istog prezimena, članova iste porodice. Tišina koja je vladala ovim prostorom, nadahnuti govor Ljubomira Saramandića – kustosa Srpske kuće i Muzeja „Srbi na Krfu 1916-1918“, kao i sugestivno izvođenje pesama „Kreće se lađa francuska“ i „Tamo daleko“ od strane hora učenika Muzičke škole „Petar Krančević“ iz Sremske Mitrovice, stvorilo je neverovatnu energiju među prisutnim posetiocima i povezalo ih dubokim osećanjem ponosa. Verujem da niko nije otišao sa ovog mesta ne zapitavši se kako su se sve ove porodice i ovaj narod obnovili nakon ovolikog stradanja.

Ponovno rađanje Srbije, nakon teških bitaka i brojnih žrtava, simbolično je iskazano u amblemu cveta Natalijina ramonda (latinski Ramonda nathaliae), koji je rastao i obnavljao se čak i kada bi se potpuno osušio. Ovaj cvet prisutan je na prostorima na kojima je srpska vojska vodila najznačajnije bitke u Prvom svetskom ratu. Natalijina ramonda je dobila naziv po kraljici Nataliji Obrenović zahvaljujući dvorskom lekaru Savu Petroviću, koji je otkrio da pored ramonde koju je pronašao Josif Pančić, na Balkanskom poluostrvu postoji još jedna vrsta ove biljke.

Amblem koji simbolizuje Dan primirja u Prvom svetskom ratu sastoji se od jednog ljubičastog cveta sa pet latica i dve zelene trake koje podsećaju na lentu albanske spomenice.

U Republici Srbiji se Dan primirja u Prvom svetskom ratu počeo obeležavati 2012. godine. Primirje je potpisano u specijalnom vagonu maršala Ferdinanda Foša (Ferdinand Foch) u šumi Kompjenj (francuski Compiègne) 11. novembra 1918. godine u 11 časova. Nakon potpisivanja Ugovora o primirju, nastavljeni su pregovori o uslovima mira. Prvi svetski rat zvanično je završen tek 28. juna 1919. godine, Versajskim mirom.

Nakon ovog rata značajno je izmenjena geopolitička slika Evrope. Nestala su četiri carstva (Austrougarsko, Rusko, Osmanlijsko i Nemačko), formirane su nove države. Pored 15.000.000 žrtava Prvi svetski rat je „proizveo“ 22.000.000 ranjenih ljudi.

Mnogi istoričari tvrde da je ključni događaj za okončanje Velikog rata bio proboj Solunskog fronta (u septembru 1916. godine) u kome je, uz pomoć francuske vojske, srpska vojska dala ogroman doprinos pobedi. Posle proboja Solunskog fronta glavni komandanti nemačke vojske i vojske Centralnih sila, Hindenburg (Paul von Hindenburg) i Ludendorf (Erich Friedrich Wilhelm Ludendorff) su zatražili potpisivanje primirja.

U francuskom parlamentu pročitan je Ugovor o primirju, a predsednik parlamenta Pol Dešanel (Paul Eugène Louis Deschanel), ministar inostranih poslova – Žan-Mari Pison i maršal Franše d’ Epere (Félix Marie François Franchet d’ Esperey) izrekli su velike pohvale Srbiji za doprinos u Prvom svetskom ratu.

Istoričar Momčilo Pavlović biranim rečima osvrnuo se na značaj uvažavanja prošlosti našeg naroda, kao zaloga za budućnost: „Svi ti datumi, spomenici i sve žrtve, čekaju dužno poštovanje i sećanje. Skup pojedinačnih sećanja, koja su slična stvoriće kolektivno sećanje i istorijsku svest jednog društva o sopstvenoj istoriji. Mi smo danas i ono što pamtimo. A bez pamćenja i sećanja nema ni identiteta, ni budućnosti“.

Milan Lalić